Komunikacja interpersonalna w diadzie. Definicje, 500 prac pedagogika, psychologia, socjologia, filozofia
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
1
Komunikacja interpersonalna w diadzie
Problematyka komunikacji interpersonalnej w ostatnim czasie zyskała należne jej zainteresowanie. Ponieważ komunikacja kształtuje charakter wzajemnych relacji, uważa się za najważniejszy czynnik w interakcjach międzyosobowych (Grygielski, 1994).
Prawidłowo przebiegająca komunikacja między partnerami jest niezbędna na każdym etapie rozwoju małżeństwa. Treść, częstotliwość i jakość komunikacji są ważnymi przejawami miłości i zaangażowania w związek. Komunikacja jest najskuteczniejszym sposobem zapobiegania konfliktom i rozwiązywania ich. niektórzy badacze przypisują prawidłowo przebiegającej komunikacji w małżeństwie rolę tak samo istotną jak miłości. (Rostowski 1987).
Definicje, modele oraz teoretyczne ujęcia komunikowania się
Ponieważ komunikowanie się stanowi przedmiot zainteresowania wielu dyscyplin, można spotkać różnorodne definicje tego pojęcia.
Komunikowanie się jest procesem polegającym na wzajemnej wymianie informacji przez partnerów interakcji (Sęk, 1993).
Traktowanie komunikacji jako interakcji wiąże się z dwojakim sposobem rozpatrywania zjawiska przepływu informacji:
1) zwracanie szczególnej uwagi na jej efekty takie jak zmiana postaw, wpływ na spostrzeganie, motywacja itp.
2) opisywanie komunikacji jako procesu i zainteresowanie jego przebiegiem (Materska, 1975). Według Materskiej komunikowanie się jest to jeden z typów interakcji noszący znamiona czynności. Autorka analizuje komunikację jako proces, który jest instrumentalnym zachowaniem ukierunkowanym na określony cel i zorganizowanym stosownie do panujących warunków (Materska, 1975, s.229). Przekaz informacji zachodzi wtedy, gdy: „ uczestnicy interakcji mogą się wzajemnie obserwować lub porozumiewać, nadając i odbierając sygnały” (Materska, 1975, s.231).
Najprościej interakcję między dwiema osobami można określić jako zaistniały między nimi kontakt. Psychologia społeczna rozpatruje proces interakcji między dwiema osobami w trojaki sposób:
1) jako wymianę bodźców i reakcji,
2) jako wymianę nagród i kosztów,
3) jako kształtowanie się postaw interpersonalnych (Mika, 1975).
Ida Kurcz określa proces porozumiewania się czy inaczej komunikacji jako: „ proces przebiegający między nadawcą a odbiorcą, a który polega na przekazaniu odbiorcy pewnego komunikatu, na podstawie którego dowiaduje się on czegoś o stanie nadawcy ” (Kurcz w: Tomaszewski, 1982, s. 413).
Zbigniew Nęcki przyjmuje że: „komunikowanie to następstwo zachowań symbolicznych, których efektem jest zmiana stopnia podzielania znaczeń i wartości między partnerami ” (Nęcki, 1996, s.172). W innym opracowaniu autor podaje zbliżoną definicję komunikowania pisząc, iż jest to: „podejmowana w określonym kontekście wymiana werbalnych, wokalnych i niewerbalnych sygnałów (symboli) w celu osiągnięcia lepszego poziomu współdziałania ” ( Nęcki, 1996, s. 109).
Na proces komunikowania się składają się:
1) źródło informacji,
2) przekaźnik,
3) kanał,
4) odbiornik,
5) odbiorca.
W przypadku komunikowania się ludzi, źródłem informacji jest człowiek. Informacja przez niego wysyłana zostaje zakodowana poprzez przekaz werbalny bądź odpowiednie zachowanie niewerbalne. Odbiorcą jest inna jednostka, która musi komunikat odkodować, co wiąże się z interpretacją otrzymanej wiadomości. (Grzesiuk, Trzebińska, 1978).
* Komunikacja w świetle koncepcji samoświadomości
Bardzo interesująco przedstawia się zagadnienie komunikacji w koncepcji samoświadomości. Głównym pojęciem tej teorii jest pojęcie skryptu. Skrypt jest spójną sekwencją wydarzeń oczekiwaną w danej sytuacji. W wyniku doświadczenia życiowego człowiek uczy się określonych scenariuszy, reakcji na konkretne zdarzenia. Widząc, jak zachowują się ludzie w określonych warunkach, typowych, powtarzalnych sytuacjach, on sam zachowuje się podobnie, automatycznie zgodnie z posiadanym „scenariuszem”. Towarzyszy temu bardzo niski poziom samoświadomości.
* Komunikacja w świetle teorii analizy transakcyjnej
Zdaniem E. Berne – twórcy tzw. analizy transakcyjnej - komunikowanie się z innymi jest podstawową potrzebą człowieka. Do tego aby mieć poczucie realności swojego istnienia, niezbędny jest kontakt z drugim człowiekiem (Berne 1994). W świetle tej teorii najmniejsza reakcja człowieka na istnienie drugiego nazywana jest transakcją. Transakcje mogą mieć charakter wzmocnień pozytywnych lub negatywnych. W sytuacji utraty kontaktu jednostka zrobi wszystko, aby go przywrócić. Może się wtedy okazać, że wzmocnienie negatywne jest - pomimo nieprzyjemnych konsekwencji - odbierane jako nagroda. Celem osoby jest bowiem zdobycie uwagi otoczenia. Zdobywanie jej może się odbywać w sposób świadomy oraz nieświadomy. Według Berne w kontaktach społecznych istnieje specyficzny sposób poszukiwania i podtrzymywania kontaktu, nazwany grami. Autor wyróżnia szereg gier. Są to: gry życiowe trwające całymi latami jak np. alkoholik, gry małżeńskie, gry seksualne, gry towarzyskie, gry terapeutyczne oraz gry konstruktywne. Istotną rolę w komunikowaniu odgrywa struktura osobowości. Składają się na nią następujące stany ego: „Dorosły”, „Rodzic”, „Dziecko”. Komunikaty „Dorosłego” odnoszą się zazwyczaj do przekazu informacji, treści komunikatów uwzględniają wymagania rzeczywistości i zadania rzeczowe. „Rodzic” zawiera w sobie dwie postacie – opiekuńczą oraz krytyczną. Niosą one za sobą treści powinnościowe związane z obowiązkami i normami społecznymi. Są to bardzo często echa komunikatów rodzicielskich nagromadzonych w ciągu doświadczenia jednostki. „Dziecko” jest związane ze spontanicznymi, emocjonalnie zabarwionymi komunikatami. Wiążą się z nim: twórczość, wdzięk, radość, ale również brak odpowiedzialności, nie uwzględnianie konsekwencji swoich działań, życie chwilą.
Autor analizy transakcyjnej wyróżnia następujące typy sytuacji komunikacyjnych:
1) transakcje komplementarne – charakteryzują się płynnością, która daje szansę na wymianę transakcji uruchamiając cały jej ciąg,
2) transakcje skrzyżowane – zatrzymują ciąg transakcji; reakcja rozmówcy wywołuje zdziwienie i rozczarowanie, w wyniku którego następuje zatrzymanie wymiany komunikatów,
3) transakcje ukryte tzw. podwójne – ich klasycznym przykładem jest flirt, sytuacje handlowe; pozornie komunikacja toczy się na poziomie „Dorosły” – „Dorosły”, w rzeczywistości jednak jest to tylko kamuflarz dla komunikatów przekazywanych na innych poziomach,
4) transakcje wisielcze – są charakterystyczne dla wszelkiego rodzaju uzależnień; ich przykładem jest realizowanie gry „Alkoholik”. Treści jakie się kryją za tymi transakcjami są wzmocnieniem dla trwania w uzależnieniu – stąd nazwa „wisielcze”.
* Komunikacja w ujęciu neurolingwistyki
Programowanie neurolingwistczne, zwane NLP bada myślenie i zachowanie osób, które osiągają sukcesy w rozmaitych sferach swojej aktywności. Szczególny nacisk położony jest w omawianej teorii na komunikowanie się z samym sobą i innymi w taki sposób, aby osiągnąć zamierzone cele (Alder, 1997).
Teoria programowania neurolingwistycznego jest ściśle związana z pracą terapeutyczną. Istotne jest założenie, że w każdej interakcji społecznej zachodzi komunikacja na świadomym i nieświadomym poziomie. Kontakt między osobami powstaje w dużej mierze na bazie nieświadomych sygnałów. W zachowaniach werbalnych jak i niewerbalnych każdy człowiek ujawnia swój własny model świata. Dobry kontakt nawiązują ze sobą te osoby, u których w wyniku wzajemnej interakcji dojdzie do uwypuklenia podobieństwa między nimi. Różnice aktywizują wzajemny antagonizm. Podobieństwo zawarte w modelach świata dwojga ludzi sprzyja ich identyfikacji – a to buduje most umożliwiający współpracę (Grzesiuk, 1998).
Jak wynika z powyższych rozważań problematyka komunikacji interpersonalnej jest zjawiskiem bardzo złożonym, różnie ujmowanym i definiowanym przez wielu teoretyków i badaczy.
Podsumowując, komunikację można określić ją jako: „ proces przekazywania wiadomości, emocji, uczuć, postaw i przekonań, dokonujący się za pośrednictwem środków zarówno werbalnych, jak i pozawerbalnych, a zmierzający do wzajemnego zrozumienia i oddziaływania ” (Grygielski, 1994, s.10). Fakt, iż proces wymiany różnorodnych informacji pomiędzy partnerami interakcji może się dokonywać za pośrednictwem wymienionych wyżej środków, stanowi o podziale komunikacji na dwie podstawowe formy – komunikację werbalną i pozawerbalną.
Formy komunikacji rodzinnej
* Komunikacja niewerbalna
Komunikacja niewerbalna występuje wcześniej w rozwoju człowieka niż komunikacja werbalna. Sygnały niewerbalne są odbierane szybciej, niejako bez udziału świadomości, a także w sytuacji, gdy człowiek nie wie na którego rodzaju komunikatach się oprzeć w swoim działaniu, najczęściej bierze pod uwagę komunikaty pozawerbalne.
Nie jest jednak rzeczą łatwą zdefiniowanie pojęcia komunikacji niewerbalnej. Główną przyczynę upatruje się w tym, iż istnieje wiele różnorodnych kanałów, którymi poza językiem mogą się porozumiewać ludzie. Ponadto przekaz informacji kanałami niewerbalnymi odbywa się najczęściej bez świadomego zamiaru (Domachowski w: Sęk, 1993). W literaturze wyróżnione jest kryterium porządkujące niewerbalne kanały przekazu informacji. Dzieli się je na te, których pojawienie się uzależnione jest od obecności innych osób, oraz na takie które tej obecności nie wymagają. Pierwszą grupę nazwano komunikatami interakcyjnymi. Stanowią one odbicie relacji społecznych, pojawiają się one i trwają tylko w obrębie interakcji. W znacznej mierze zdeterminowane są one wzorcami kulturowymi. Druga grypa to komunikaty ekspresyjne związane z tzw. „mową ciała”. Odzwierciedlają przede wszystkim stan jednostki, istnieją przez całe jej życie, a informacje w nich zawarte towarzyszą zachowaniu bez względu na obecność czy też brak innych osób. W znacznym stopniu zależą one od naturalnych, fizjologicznych procesów czy innych właściwości jednostki (Domachowski w:Sęk, 1993).
Do kanałów komunikacyjnych mowy ciała zalicza się:
· mimikę
· zmiany wielkości źrenic
· gesty
· postawę ciała
· niektóre elementy wyglądu
· niewerbalne aspekty mowy
· zapach.
Niewerbalne aspekty mowy, inaczej czynniki paralingwistyczne to te elementy mowy, które towarzyszą wypowiedzi językowej, jak np.: donośność i natężenie głosu, ich zmiany w toku rozmowy, tempo mówienia, pauzy w wypowiedziach, ton głosu, a także pomyłki i powtórzenia słów (Domachowski w: Sęk, 1993). Ponad to autor ten dzieli omawianą grupę na dwa oddzielne zbiory – dźwięków parajęzykowych, jak różnego rodzaju wokalizacje, w tym śmiech, płacz, ziewanie, mruczenie. Dotyczą one cech głosu, sposobu wypowiadania słów, budowania zdań, intonacji itp. To czy wypowiedź nosi cechy moralizatorstwa, irytacji, jest przyjazna czy wroga itd. Rozpoznawane jest na podstawie wysokości głosu, , barwy, rytmu wypowiedzi, szybkości, akcentu i rezonansu (Nęcki, 1996).
Postawa ciała człowieka może być informacją, która nawet z daleka i bez widocznych innych elementów niewerbalnej komunikacji, z pewnym prawdopodobieństwem określa stan emocjonalny obserwowanej jednostki. Najbardziej charakterystyczne to postawy rezygnacji, sylwetka bojowa, złamana bólem, postawy radości (Kępiński, 1989).
Kolejnym kanałem komunikacji interakcyjnej jest kontakt wzrokowy. Tym co stanowi informację są w tym przypadku takie zmienne jak: nawiązanie kontaktu wzrokowego, jego przerwanie, unikanie, przerwy itp. Badania wykazały związek pomiędzy uwagą a kontaktem wzrokowym. Nazywa się to uwagą wzrokową, która polega na tym, iż w toku interakcji osoba zainteresowana wypowiedzią partnera utrzymuje z nią kontakt wzrokowy. Istnieją różnice co do utrzymywania kontaktu wzrokowego przez różne grupy jednostek, i tak np. większą uwagę wzrokową wykazują ekstrawertycy, mniejszą osoby depresyjne. Osoby nie lubiące się oraz ludzie o różnej pozycji społecznej rzadziej nawiązują ze sobą wzrokowy kontakt (za: Domachowski w: Sęk, 1993). Nęcki pisze o psychologicznej funkcji spojrzenia jednostronnego i wzajemnego: „ Nawiązanie kontaktu wzrokowego poprzedza i warunkuje dalsze wzajemne postępowanie, unikanie wzroku jest zazwyczaj sygnałem odrzucenia ” (Nęcki, 1996, s.177). Wyraz oczu w minimalnym stopniu podlega kontroli wolicjonalnej. Szczególnie wymyka się jej wygląd gałki ocznej. Tym czasem nawet drobne niuanse w jej obrębie odgrywają zasadniczą rolę w określaniu stanu emocjonalnego.
Spojrzenie odgrywa bardzo istotną rolę w relacjach międzyludzkich. Spojrzeniem można poniżyć, zranić lub unieść człowieka ku górze spojrzeniem pełnym miłości, uwielbienia oddania (Kępiński, 1989).
Z komunikacją interakcyjną wiąże się pojęcie przestrzeni interpersonalnej. Prowadzone nad nią badania uwidaczniają, iż relacje w jakich pozostają ze sobą partnerzy interakcji znajdują swoje odzwierciedlenie w kreowaniu przestrzeni. Istnieje też zależność odwrotna – od właściwości przestrzeni zależny jest przebieg interakcji i relacje między jej uczestnikami. Możemy tu wyodrębnić takie zagadnienia jak dystans interakcji. Jest to odległość jaką zachowują między sobą partnerzy interakcji w czasie jej trwania. Odzwierciedla ona zwłaszcza rodzaj relacji jaka ma miejsce między osobami. Inne czynniki to: płeć, warunki przebiegu interakcji, kulturowe zaplecze partnerów itp. W ramach proksemiki – jak określił te zagadnienia E.T.Hall – można wyróżnić cztery sfery kontaktów: intymną, osobistą, społeczną i publiczną. Każdemu z nich jest właściwa określona odległość, np. sfera intymna rozciąga się od bezpośredniego kontaktu fizycznego do ok.0,5 m, sfera publiczna natomiast to 3,5 do7,5 m. W toku badań zaobserwowano kilka prawidłowości, a mianowicie w odniesieniu do płci w toku interakcji najbliżej siebie stają kobieta z mężczyzną, nieco dalej – kobieta z kobietą i najdalej dwóch mężczyzn. Dystans fizyczny różnicuje również wiek – osoby w tym samym wieku stają bliżej siebie; podobnie osoby znające się w porównaniu z obcymi. Osoba o niższej pozycji społecznej dystansuje się fizycznie od osoby o wyższej randze. Zmiany dystansu związane są również z wymiarami atrakcyjności i sympatii. Nie tylko osoby spostrzegające się jako atrakcyjne stają bliżej siebie, ale również skracanie dystansu przez partnerów interakcji jest odbierane jako objaw sympatii natomiast jego zwiększanie jako objaw agresji i nerwowości (Domachowski w: Sęk, 1993).
Równie istotną rolę w odzwierciedlaniu i kształtowaniu relacji międzyludzkich odgrywa przestrzeń personalna inaczej zwana osobistą. Jednym z pierwszych badaczy tego zjawiska był R. Sommer. Jego zdaniem jest to: „ obszar otaczający ciało jednostki, którego granice są niewidzialne, a do którego osoby obce nie są wpuszczane ” (za: Domachowski w: Sęk, 1993, s. 141). Wtargnięcie w jego obręb wywołuje negatywne emocje, szereg zmian wegetatywnych oraz prowokuje działania postaci ucieczki lub walki (Domachowski w: Sęk, 1993).
Kończąc analizę poszczególnych kanałów komunikowania niewerbalnego należy podkreślić, że we wszystkich sytuacjach naturalnych bierze udział większość z nich jednocześnie tworząc większe całości lub pewne wzorce zachowań charakterystyczne dla danej sytuacji czy relacji interpersonalnej. (Nęcki, 1996).
Do funkcji komunikacji niewerbalnej wg. Argyle należy:
1) komunikowanie postaw i emocji – wartość komunikacji niewerbalnej w stosunku do werbalnej jest tu wyraźnie wyższa. Co więcej w przypadku zaistniałej sprzeczności za prawdziwy zostaje uznany komunikat niewerbalny.
2) wspomaganie komunikacji językowej – może ją uzupełniać, synchronizować oraz pozwala realizować sprzężenie zwrotne.
3) zastępowanie mowy – zachodzi przeważnie w przypadkach utrudnienia kontaktu słownego.
Zgodnie z tym co zostało wyżej powiedziane istnieje pogląd, iż: „ komunikacja niewerbalna służy do uzgadniania postaw interpersonalnych, natomiast kanał werbalny – głównie do przenoszenia informacji ” (za: Domachowski w: Sęk, 1993).
Komunikacja werbalna
Maria Materska uważa, iż celem komunikacji werbalnej jest nie tylko wyrównywanie informacji. Wyróżnia ona trzy podstawowe funkcje wypowiedzi:
1) deskrypcyjną – relacjonowanie pewnych stanów rzeczy,
2) ekspresyjną – określają stosunek nadawcy do czegoś lub kogoś,
3) sterującą – kierują czynnościami przedmiotowymi, a także przepływem informacji (Materska w: Kurcz, Reykowski, 1975).
Rozwój mowy można uznać za zakończony, gdy człowiek potrafi w sposób adekwatny do sytuacji realizować trzy powyższe funkcje (Materska w: Kurcz, Reykowski, 1975).
Mowa to: „ konkretne akty używania języka, czyli czynności werbalne człowieka ” (Kurcz, w: Tomaszewski, 1982, s.415). Język stanowi podstawowe narzędzie porozumiewania się ludzi. Należy go uznać za przykład czynności sygnalizacyjnych człowieka, które osiągnęły niespotykany u innych gatunków poziom organizacji. Poprzez kolejne stadia interioryzacji czynności werbalnych doszło do rozwoju czynności umysłowych człowieka. Po mowie głośnej wykształca się stopniowo mowa cicha, inaczej zwana mową wewnętrzną, która przekształca się ostatecznie w czynności umysłowe (Tomaszewski w: Maruszewski, Reykowski, Tomaszewski, 1966).
Zbigniew Nęcki przez komunikację werbalną rozumie prowadzenie konwersacji, inaczej rozmowę polegającą na bezpośrednim kontakcie człowieka z człowiekiem. Rozmowa dwóch lub więcej osób zwana jest przez tego autora „ dyskursem interakcyjnym ” [Nęcki, 1996, s. 134]. Można go uznać za pewien rodzaj międzyludzkiej współpracy, co wiąże się z koniecznością uwzględnienia interesów zarówno swoich jak i partnera interakcji. Jest to podstawowa zasada współżycia zwana zasadą kooperacji.
Z dwoma wyżej omówionymi rodzajami komunikacji - werbalnej i niewerbalnej – wiąże się problem spójności lub jej braku. Komunikacja spójna ma miejsce wtedy, gdy w obu kanałach przekazywana informacja ma podobny, niesprzeczny charakter. Dla przykładu komunikaty negatywne spójne to takie, które zawierają słowa krytyki wypowiadanej poirytowanym tonem głosu i ze złością na twarzy. Zdaniem Zbigniewa Nęckiego komunikacja niespójna zachodzi wtedy, gdy: „ pozytywnym informacjom w jednym kanale towarzyszy negatywna informacja w innym kanale” (Nęcki, 1996, s.182). Za przykład może posłużyć werbalny komunikat negatywny wypowiadany z irytacją w głosie z jednoczesnym uśmiechem na twarzy.
Źródła zakłóceń w komunikowaniu
Czynników zakłócających proces porozumiewania się można szukać na każdym etapie komunikowania się. Pierwszym z momentów są intencje nadawcy. Lidia Grzesiuk i Ewa Trzebińska wyróżniają następujące intencje mogące pojawić się w trakcie komunikacji u nadawcy informacji:
· zaspokojenie własnych potrzeb,
· zaspokojenie potrzeb odbiorcy,
· zapoznanie innej osoby z własnymi odczuciami, poglądami, przekonaniami itp. (bez chęci wywierania jakiegokolwiek wpływu),
...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]